Nhà sư lấy tích trượng yểm lên trán trâu
Chuyện kể về sự tích Hồ Tây rằng, vào thời Lý có ông Khổng Lồ đúc một quả chuông lớn, khi đánh lên tiếng chuông vang xa. Con trâu vàng đang nằm nghe thấy tiếng chuông liền chạy đến. Rồi ông Khổng Lồ ném chiếc chuông xuống Hồ Tây. Con trâu vàng nhảy theo, ẩn mình trong hồ. “Gió đưa cành trúc la đà. Tiếng chuông Trấn Vũ, canh gà Thọ Xương”.
Lĩnh Nam chích quái kể rằng, xưa ở núi Tiên Du (tỉnh Bắc Ninh) có tinh trâu vàng nửa đêm thường tỏa ra ánh sáng. Có nhà sư lấy tích trượng yểm lên trán trâu, trâu vàng bỏ chạy, đến địa phận Văn Giang, qua các xã Như Phượng, Như Loan, Đại Lạn, Đa Ngưu. Trâu lại từ trong bến ra sông Cái, đến Ninh Giang, đi men phủ Lý Nhân, theo ven sông Cái tới sông Tô Lịch, chỗ ấy chính là Tây Hồ. Trên đường trâu chạy, khắp nơi biến thành khe, ngòi, rãnh, lạch.
Núi Tiên Du ở Bắc Ninh là nơi tu hành của Khâu Đà La, là vị tu sĩ Bà Là Môn đã truyền đạo vào nước ta những thế kỷ đầu Công nguyên. Trên núi nay còn có chùa Kim Ngưu tại thôn Cổ Miếu, xã Phật Tích, huyện Tiên Du.
Quanh chùa còn phát hiện được những bức với tượng linh vật đá từ thời Lý, trong đó có tượng hình trâu đang quỳ chầu. Ngôi chùa Linh Quang ở cùng xã đó tương truyền là nơi Khâu Đà La tu hành và nay còn thờ ông tại đây. “Nhà sư lấy tích trượng yểm lên trán trâu” ở núi Tiên Du như thế chính là vị tu sĩ Khâu Đà La.
Con trâu vàng từ núi Phật Tích chạy qua sông Đuống, sang bên kia bờ sông là thành cổ Luy Lâu, trung tâm của Giao Châu thời Bắc thuộc. Đây là nơi có ngôi chùa Dâu cổ kính, gắn với sự tích về Khâu Đà La và Phật Bà Man Nương sinh ra Tứ Pháp Vương Phật.
Trâu vàng tiếp tục đi men phủ Lý Nhân sang đất Hà Nam. Tới đây, câu chuyện liên quan tới một vị tướng thời nhà Đường. Sách “Thăng Long cổ tích khảo” chép rằng: “Tương truyền đời Đường, Cao Biền làm Tiết độ sứ An Nam đô hộ phủ, đi các nơi có núi sông danh thắng của ta để yếm diệt long mạch. Khi Biền đào sông yểm mạch núi Long Đội, Sơn Thần núi ấy biến thành hình con trâu toả ánh vàng bơi theo sông Đường Giang lên phía Bắc, ẩn ở vùng Hồ Tây thành Đại La”.
Cao Biền là tướng nhà Đường được cử sang dẹp quân Nam Chiếu ở Bắc Việt. Nam Chiếu khi đó là một quốc gia theo đạo Bà La Môn nên đã được hình tượng hóa bằng hình ảnh trâu vàng - Kim Ngưu. Khu vực Đọi Sơn có lẽ từng là một căn cứ quan trọng của Nam Chiếu. Cao Biền dẫn quân đổ bộ bằng đường biển từ vùng Thái Bình - Nam Định tiến đánh Nam Chiếu, trước hết là đánh vùng Lý Nhân Hà Nam này, sau đó mới tiến chiếm thành Đại La.
Bài thơ trong “Lĩnh Nam chích quái” nói về việc này: “Trâu vàng còn ẩn mãi trong hồ/ Dấu vết khó tìm dẫu nước khô/ Đại Việt Nam yên nhờ thánh chúa/ Cao Biền hạ bút hận không bờ”.
Lại nói về ông Khổng Lồ thời Lý đúc chuông, được biết là vị Lý triều quốc sư Nguyễn Minh Không, với tên hiệu là Không Lộ thiền sư. Thần tích về thánh Nguyễn Minh Không cho biết, mẹ của ông là bà họ Dương đi cầu tự, đã nằm mộng gặp được Thái Thượng Lão Quân. Lão Quân chỉ cho bà Dương nuốt một con bò vàng (“Hoàng ngưu”) để có được đứa con Phật (“Phật tử”). Từ đó, bà có mang, sinh ra thánh Không Lộ.
| |
| Trâu đá chùa Kim Ngưu ở thôn Cổ Miếu, núi Tiên Du. |
Như vậy, thiền sư Khổng Lồ đánh chuông là một kiếp giáng sinh của Thiên Đế Đế Thích qua điềm mộng bò thần vào thời Lý. Bài minh trên chiếc chuông ở đền Thiên Đế tại Cầu Váu viết, khi chuông đánh lên thì “Phật văn lâm giáng, quỷ kiến diệt vong” (Phật nghe mà giáng tới, quỷ thấy sẽ diệt vong).
Tiếng chuông của Thiên Đế là tiếng chuông hoằng dương đạo pháp, xua trừ tà quỷ, tích thiện gặp lành, truyền khắp nước Nam, theo dấu chân dẫn đường của con trâu vàng - Kim Ngưu. Xuất phát từ núi Tiên Du ở Bắc Ninh, trâu vàng mang theo đạo Bà La Môn giáo của Thiên Đế Khâu Đà La đã lan sang các vùng Hưng Yên, Hà Nam, rồi quay về Hà Nội mà ẩn trong lòng Hồ Tây.
Tín ngưỡng thờ “Trời” (Thiên Đế) đã ẩn sâu giấu dưới những lớp văn hóa khác trong tâm thức người Việt. Chỉ cần thỉnh lên tiếng chuông của Trời Phật thì con trâu vàng, tinh thần của đạo, sẽ lại hiển hiện trên nhân gian.
Thờ thần Kim Ngưu giữa lòng Hồ Tây
Đền Kim Ngưu tọa lạc trên một gò đất cao kề sát bờ đông của Hồ Tây, nằm trong Quần thể di tích phủ Tây Hồ (phường Quảng An, quận Tây Hồ). Đền được tạo dựng từ rất sớm, là nơi thờ thần Kim Ngưu (trâu vàng). Tín ngưỡng thờ trâu vàng cũng là một trong những đặc trưng văn hóa của người Việt bởi theo quan niệm, đây là loài vật thiêng có thể kết nối với thần linh, trấn áp yêu ma và bảo vệ cuộc sống của người dân.
Có nhiều truyền thuyết lý giải cho sự hình thành đền Kim Ngưu gắn với Hồ Tây. Trên tấm bia trong khuôn viên đền ghi lại rằng: Khoảng năm 1030, triều Lý có vị thiền sư họ Dương, pháp danh Không Lộ, giỏi nghề y, đã sang sứ nhà Tống chữa bệnh cho hoàng tộc. Sau khi người nhà của vua khỏi bệnh, vua đặc ân cho sứ thần An Nam chọn bất cứ sản vật gì.
Thiền sư Không Lộ xin một ít đồng đen để đúc chuông làm kỷ niệm. Khi về nước, thiền sư cho đúc một quả chuông lớn. Khi thỉnh, tiếng chuông ngân vang sang tận nước Tống. Trâu vàng của vua Tống ngỡ tiếng mẹ gọi liền chạy thẳng sang nước Nam. Đến khu vực rừng lim ngoài kinh thành Thăng Long, không còn nghe tiếng chuông ngân, trâu vàng bị mất phương hướng đã quần thảo khiến khu rừng lim sụt thành hồ nước mênh mông.
Thiền sư bèn thả quả chuông đồng đen xuống hồ Kim Ngưu (Hồ Tây ngày nay). Từ đó về sau thỉnh thoảng những lúc thanh vắng, người ta vẫn thấy quai chuông nổi lên mặt nước. Còn con trâu vàng đôi lúc lên bờ hồ đi dạo, hễ thoạt thấy bóng người là lặn xuống ngay.
Truyền thuyết còn kể, nếu ai sinh đủ 10 người con trai thì có thể đến hồ gọi trâu vàng về. Một lần có người đến gọi được trâu vàng lên khỏi mặt nước, dắt trâu vào bờ. Bỗng nhiên, thừng bị đứt, trâu vàng chui ngay vào hang ở gần đó. Về sau mới biết, người gọi trâu chỉ có 9 con trai ruột và 1 con trai nuôi.
Nơi đó nhân dân lập đền thờ gọi là đền Kim Ngưu trên đường vào phủ Tây Hồ hiện nay.
Cũng vì câu chuyện trên mà Hồ Tây còn có tên là vực Kim Ngưu (trâu vàng). Riêng Khổng Lồ về sau được thợ đồng thờ làm thần nghề đúc đồng. Tại đây, người dân đã lập đền thờ thần Kim Ngưu.
| |
| Đôi trâu vàng tại Hồ Tây. |
Năm 1947, đền Kim Ngưu bị đạn đại bác của Pháp phá hủy. Năm 2000, đền được xây dựng lại với kiến trúc kiểu chữ Đinh, có tam quan, phủ chính, điện thờ Mẫu, sân trong và nhà khách. Trong đền hiện còn lưu giữ 32 đạo sắc phong cho thần Kim Ngưu từ thời Lê đến thời Nguyễn.
Trên bản đồ Hà Nội vẽ năm 1873 còn ghi địa điểm thờ thần Kim Ngưu ở vùng doi đất Tây Hồ, ứng với khu di tích đình Yên Phụ - đền An Thọ ngày nay. Năm 2011, tại khu vực đền An Thọ bên bờ Hồ Tây (Hà Nội) đã diễn ra lễ khởi công đúc tượng đồng trâu vàng hồ Tây, với sự tham dự của nhiều chuyên gia nghiên cứu văn hóa, lịch sử, cùng đông đảo nhân dân địa phương và du khách.
Đôi trâu vàng được đúc bằng đồng nguyên chất với trọng lượng khoảng 3,5 tấn, sau khi hoàn thành sẽ được đặt ở khu vực cổng đền An Thọ (phường Yên Phụ, quận Tây Hồ).
Trong lịch sử ngàn năm văn hiến Thăng Long - Hà Nội, truyền thuyết trâu vàng (Kim Ngưu) luôn được truyền tụng, trở thành biểu tượng đẹp gắn liền với huyền thoại về sự tích Hồ Tây. Từ nhiều đời nay, những người yêu Hà Nội luôn trân trọng ý nghĩa văn hóa tâm linh của hình tượng trâu vàng, cùng những giá trị của quần thể di tích danh thắng Hồ Tây.
Trong văn hóa đại chúng, hình tượng con trâu phổ biến trong văn hóa phương Đông và gắn bó với cuộc sống người dân ở vùng Đông Nam Á và Nam Á, đặc biệt là trong văn hóa Việt Nam. Trong văn hóa phương Đông, trâu là một trong 12 con giáp gọi là (Sửu) ở vị trí thứ 2, đồng thời là gia súc đứng đầu lục súc (gồm trâu, chó, ngựa, dê, gà, lợn), trâu có vai trò cực kỳ quan trọng trong nông nghiệp lúa nước.
Từ khi được thuần hóa, trâu là một trong những con vật rất gần gũi với con người. Trong y học, nhiều bộ phận của con trâu có thể giúp bảo vệ sức khỏe con người. Trong quan niệm tôn giáo, đối với đạo Phật, con trâu cũng là một trong những con thú được nhắc đến. Hình ảnh con trâu siêng năng, cần cù gắn liền với lũy tre làng thể hiện một nét văn hóa Việt.